Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółek osobowych na gruncie art. 31 KSH

Podejmując prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki handlowej należy w pierwszej kolejności wybrać jej odpowiedni rodzaj, który będzie dostosowany do potrzeb gospodarczych prowadzonej działalności oraz pozwoli odpowiednio rozłożyć ryzyko finansowe w przypadku nieudanych inwestycji. Właśnie dlatego polski system prawa handlowego wyróżnia dwa rodzaje spółek handlowych: spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna) oraz spółki osobowe, do których zaliczamy spółkę jawną, partnerską, komandytową i komandytowo-akcyjną. Podstawowe elementy, którymi spółki osobowe różnią się od kapitałowych, to brak podmiotowości prawnej spółek osobowych (art. 8 k.s.h. w zw. z art. 33¹ k.c.), istotniejsza niż w spółkach kapitałowych rola elementów personalnych w funkcjonowaniu wewnętrznym spółek osobowych oraz odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółek osobowych.

Najważniejszą rzeczą, którą trzeba sobie uświadomić o spółkach osobowych jest to, że odpowiedzialność wspólników za zobowiązania tych spółek jest określana przez dwie podstawowe zasady. Pierwsza to zasada solidarnej i nieograniczonej osobistej odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki – art. 22 § 2 k.s.h. Druga zasada, będąca dookreśleniem pierwszej, to zasada subsydiarnej odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki – art. 31 k.s.h. Łącznie określają one sposób zaspokajania roszczeń wierzycieli oraz sposób ich egzekwowania. O ile pierwsza określa zakres odpowiedzialności, to druga reguluje procedurę jej wdrażania i pełni kluczową rolę dla obrotu gospodarczego.

Zgodnie z art. 8 § 1 k.s.h. spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana. Ponieważ spółka osobowa nie ma osobowości prawnej, za spłatę długów spółki odpowiadają solidarnie jej wspólnicy. Pamiętać należy również, że wspólnicy w celu spłaty długów dysponują też majątkiem spółki. Zatem w przypadku, kiedy wierzyciel postanowi egzekwować swoją wierzytelność wobec spółki, musi w pierwszej kolejności wszcząć egzekucję z jej majątku. Jeżeli ta egzekucja okaże się niemożliwa lub bezskuteczna, to dopiero wtedy (na mocy art. 31 § 1 k.s.h.) wierzyciel może prowadzić w odpowiednim zakresie egzekucję z majątków osobistych wspólników dłużnej spółki. Wspólnicy odpowiadają solidarnie, co oznacza, zgodnie z art. 366 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h., iż wierzyciel może żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Uznaniowość wierzyciela jest tutaj wiążąca dla dłużników, którzy mają jedynie prawo regresu między sobą (art. 376 k.c.).

Powyższe zasady odpowiedzialności mogą być rozpatrywane pod względem przedmiotowym i podmiotowym. Pod względem przedmiotowym, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą przedmiotu odpowiedzialności subsydiarnej wspólników. Mogą to być wszelkiego rodzaju zobowiązania spółki, zarówno cywilnoprawne, jak i publicznoprawne. Dla odpowiedzialności wspólników nie ma znaczenia źródło powstania zobowiązania, byle były to zobowiązania spółki. Zobowiązania spółki mogą powstać w wyniku wydania orzeczenia sądowego, z tytułu zawartej umowy, czynu niedozwolonego czy decyzji administracyjnej. Natomiast pod względem podmiotowym zasady odpowiedzialności dotyczą poszczególnych wspólników. Przepisy bowiem szczególnie regulują odpowiedzialność wspólników przystępujących do spółki. Zgodnie z art. 32 k.s.h. osoba przystępująca do spółki odpowiada za zobowiązania spółki powstałe przed dniem jej przystąpienia. Z kolei art. 33 k.s.h. stanowi, że kto zawiera umowę spółki jawnej z przedsiębiorcą jednoosobowym, który wniósł do spółki przedsiębiorstwo, odpowiada także za zobowiązania powstałe przy prowadzeniu tego przedsiębiorstwa przed dniem utworzenia spółki do wartości wniesionego przedsiębiorstwa według stanu w chwili wniesienia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Swoistą klamrą spinającą  regulacje art. 31-33 k.s.h. jest art. 34 k.s.h., który stanowi, iż postanowienia umowy spółki sprzeczne z powyższymi przepisami są bezskuteczne wobec osób trzecich, w tym również wierzycieli spółki. Regulacja ta ma uniemożliwić dłużnikom wnoszenie swojego majątku do spółki w celu wyłączenia egzekucji długów z tych składników majątkowych.

Przedstawione regulacje wymuszają też konkretne rozwiązania natury procesowej. Po pierwsze, należy wskazać, że solidarna odpowiedzialność wspólników powoduje, że prawomocny wyrok sądowy zapadły na rzecz lub przeciwko spółce dotyczący jej zobowiązań, dotyczy również bezpośrednio jej wspólników. Konsekwencją takiego rozwiązania jest to, że w przypadku wyroku zasądzającego sąd, zgodnie z art. 778¹ k.p.c., nadaje tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko spółce jawnej, spółce partnerskiej, spółce komandytowej lub spółce komandytowo-akcyjnej klauzulę wykonalności przeciwko wspólnikowi ponoszącemu odpowiedzialność bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna. Natomiast jeżeli wyrok zapada tylko wobec wspólnika spółki, to nie jest on skuteczny ani wobec spółki, ani wobec pozostałych wspólników. Po drugie, wspólnik pozwany z tytułu odpowiedzialności za zobowiązania spółki może – zgodnie z art. 35 § 1 k.s.h. –  przedstawić wierzycielowi zarzuty przysługujące spółce wobec wierzyciela, gdyż nie jest wykluczone również wniesienie powództwa przeciwko wspólnikowi zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 2 k.s.h.). Natomiast zgodnie z art. 35 § 2 k.s.h. jeżeli zarzut wymaga złożenia oświadczenia woli przez spółkę celem uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, potrącenia lub w innych podobnych przypadkach, wspólnik może odmówić zaspokojenia wierzyciela, dopóki spółka nie złoży takiego oświadczenia. Wierzyciel może wyznaczyć spółce dwutygodniowy termin do złożenia oświadczenia woli, po którego bezskutecznym upływie wspólnik lub wierzyciel może wykonać służące mu uprawnienie. Powyższy przepis stanowi realizację zasady, że wspólnik może podnosić przeciwko wierzycielowi zarzuty spółki w granicach, w jakich przysługują on spółce. Sam przepis art. 35 k.s.h. może być stosowany zarówno w trakcie procesu, jak i przed jego wszczęciem. Jak zatem widać, ma zarówno wymiar procesowy, jak i materialnoprawny.

Ustawa wprowadza jednak pewne ograniczenia co do możliwości potrącania wierzytelności przysługujących wspólnikowi z tytułu udziału w spółce, podkreślając odrębność zobowiązań wspólników i spółki. Po pierwsze, zgodnie z art. 36 § 2 k.s.h., dłużnik spółki nie może przedstawić spółce do potrącenia wierzytelności, jaka mu służy wobec jednego ze wspólników. Jest to przejaw podmiotowości prawnej spółki i odrębności jej majątku oraz tego, że może we własnym imieniu uczestniczyć w obrocie gospodarczym. Po drugie, zgodnie z art. 36  § 1 k.s.h., w czasie trwania spółki wspólnik nie może żądać od dłużnika zapłaty przypadającego na niego udziału w wierzytelności spółki ani przedstawić do potrącenia wierzytelności spółki swojemu wierzycielowi. Nie stoi to na przeszkodzie możliwości wypowiedzenia umowy spółki przez wierzyciela jej wspólnika na podstawie art. 58 § 1 pkt 5 k.s.h. Po rozwiązaniu spółki wierzyciel będzie mógł dochodzić roszczeń ze składników majątkowych lub pieniędzy przypadających wspólnikowi z tytułu udziału w spółce po podziale majątku spółki.

Na koniec należy podkreślić, że wskazane w artykule zagadnienia zostały omówione na podstawie spółki jawnej, czyli tzw. spółki bazowej, której regulacje zgodnie z art. 89, 103 i 126 § 1 pkt 1 k.s.h. stosuje się w stosunku do  pozostałych typów spółek poprzez analogię. Pamiętać jednak należy, że opisane rozwiązania dotyczą tylko odpowiedzialności wspólników innych spółek w zakresie, kiedy ta odpowiedzialność nie została dla danej spółki uregulowana odmiennie. Każda z pozostałych spółek osobowych wprowadza bowiem pewne różnice modyfikujące odpowiedzialność wspólników, a powyżej wskazane regulacje dotyczą tylko wspólników, którzy odpowiadają jak wspólnicy jawni. Przykładowo: wspólnicy spółki komandytowej odpowiadają subsydiarne i solidarnie ze spółką tak jak wspólnicy spółki jawnej, z tą różnicą, że komplementariusze odpowiadają taka jak wspólnicy spółki jawnej całym swoim majątkiem (art. 103 k.s.h. w zw. z art. 22 § 1 k.s.h.), a komandytariusze tylko do wysokości sumy komandytowej (art. 111 k.s.h.). Decydując się na założenie konkretnej spółki, należy dokładnie przeanalizować te odrębności.